بازشناسی فضایی ـ کالبدی معماری خانه‌های دوره قاجار در مشهد

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دانشجوی دکتری معماری، دانشکده مهندسی معماری و شهرسازی، دانشگاه تربیت دبیر شهید رجایی، تهران، ایران.

2 دانشیار، گروه معماری، دانشکده معماری شهرسازی دانشگاه شهید رجایی، تهران، ایران

10.22034/scart.2024.140035.1403

چکیده

  خانه به عنوان مهم‌ترین گونه بنا همواره در نظر معماران و صاحب‌نظران جایگاه خاصی داشته و از دیدگاه‌های مختلفی به آن پرداخته شده است. از دیربار در طراحی خانه‌های سنتی ایران، توجه به مسئله اقلیم و تحولات اجتماعی و اقتصادی عوامل مهمی در معماری به شمار می‌آمده است. معماری مسکونی در دوره‌ی معاصر تحت تاثیر عوامل متعددی از جمله تغییر روش‌های ساختمانی سنتی به مدرن، به طور اجتناب‌ ناپذیری تغییر شکل داده و از درون‌گرایی سنتی به برون‌گرایی مدرنیستی سوق پیدا کرده است. در محله‌های تاریخی شهر مشهد خانه‌های ارزشمندی وجود دارد که به واسطه تغییر شیوه زندگی، طرح‌های توسعه بافت مرکزی، تعدد مالکین و مهاجرت ساکنین در معرض تخریب قرار گرفته‌اند. از آن جایی که هدف این نوشتار احیای الگوهای از دست رفته معماری مسکونی است، معماری خانه‌های مشهد در دوره‌ی قاجار بررسی شده و مورد ارزیابی و تحلیل قرار گرفتند.  بازگشت دوباره به الگوهای مسکن بومی مشهد، بررسی نحوه‌ی کاربست ارزش‌های ایرانی در چیدمان فضایی و احیا و بازآفرینی این سنت فراموش شده، هدف غایی طرح حاضر است. قدم اول در نیل به این هدف، مستندسازی خانه‌ها و جمع‌آوری اطلاعات لازم در قالب عکس، نقشه و بهره‌گیری از منابع مکتوب و شفاهی است. روش تحقیق در این پژوهش ترکیبی از روش‌های تفسیری- تاریخی و مطالعه موردی است که براساس مشاهده میدانی و مطالعات کتابخانه-ای و مصاحبه شفاهی به جمع‌آوری و تحلیل اطلاعات پیرامون خانه‌های مشهد پرداخته شد. پژوهش حاضر با تمرکز  بر معماری خانه‌های تاریخی دوره قاجار شهر مشهد به بازشناخت و گونه‌شناسی این خانه‌ها پرداخته و در پی پاسخ دادن به این پرسش اصلی است که نظام فضایی خانه‌های سنتی مشهد در دوره قاجار چگونه شکل گرفته است؟ یافته‌های پژوهش حاکی از آن است که خانه‌های مشهد با مشخصات معماری اقلیم سرد و نیمه خشک، عمدتاً درونگرا ساخته شده‌اند و آن‌ها را براساس ویژگی‌های فضای معماری و نحوه چیدمان فضا در اطراف حیاط می‌توان طبقه‌بندی کرد. بسیاری از ویژگی‌های خانه‌های مشهد به نحوی با متغیّرهای فرهنگی، اعتقادی، اقتصادی و اقلیمی هماهنگ بود‌ه‌اند. هر چند در دوره قاجار تغییرات کالبدی و فضایی در معماری مسکونی مشهد اعمال شد.
 

کلیدواژه‌ها

موضوعات

عنوان مقاله [English]

The spatial -physical recognition of the Qajar-era houses in Mashhad

نویسندگان [English]

  • Bahareh Bahramifar 1
  • Marzieh Azad Armaki 2
1 PH. D. student of architecture, Department of Architecture and Urban Planning, Shahid Rajaee Teacher Training University, Tehran, Iran
2 Associate professor, Department of Architecture, Facultu of Architecture and Urban Planning, Shahid Rajaee University, Tehran, Iran
چکیده [English]

As the most important type of building, the house has always had a special place in the eyes of architects and experts, and it has been discussed from different perspectives. From a long time ago, in the design of traditional houses in Iran, attention to the issue of climate and social and economic developments have been considered important factors in architecture. Residential architecture in the contemporary era has inevitably changed its shape under the influence of several factors, including the change of traditional to modern construction methods, and has moved from traditional introversion to modernist extroversion. In the historical neighborhoods of Mashhad, there are valuable houses that have been destroyed due to lifestyle changes, central tissue development plans, multiple owners, and migration of residents. Since the purpose of this article is to revive the lost patterns of residential architecture, the architecture of the houses of Mashhad during the Qajar period were investigated and evaluated and analyzed. Returning to the native housing patterns of Mashhad, examining the application of Iranian values ​​in the spatial arrangement, and reviving and re-creating this forgotten tradition, is the ultimate goal of the present project. The first step in achieving this goal is documenting the houses and collecting the necessary information in the form of photos, maps, and using written and oral sources. The research method in this study is a combination of interpretive-historical methods and case study, which was based on field observation, library studies and oral interviews to collect and analyze information about the houses of Mashhad. The current research focuses on the architecture of the historical houses of the Qajar period in Mashhad city, to recognize and typology of these houses and seeks to answer the main question, how was the spatial system of the traditional houses of Mashhad in the Qajar period formed? The findings of the research indicate that the houses of Mashhad are built with the architectural characteristics of cold and semi-arid climate, mainly introverted, and they can be classified based on the characteristics of the architectural space and the way the space is arranged around the yard. Many features of Mashhad's houses have somehow been coordinated with cultural, religious, economic and climatic variables. However, physical and spatial changes were made in the residential architecture of Mashhad during the Qajar period.

کلیدواژه‌ها [English]

  • "house (housing)"
  • "physical identification"
  • "Mashhad"
  • "Qajar dynasty"

مراجع

ابوالقاسمی، لطیف (1366). هنجار شکل یابی در معماری اسلامی ایرانی در معماری ایران در دوران اسلامی، تهران: انتشارات جهاد دانشگاهی.
آزاد ارمکی، مرضیه (1392). آپارتمان ­نشینی و آشپزخانه در ایران. مطالعات فرهنگی و ارتباطات، 9(31)، 63-76.
https://sid.ir/paper/118076/fa
شیعه، اسماعیل  (1384). مقدمه­ای بر مبانی برنامه­ ریزی شهری، چاپ دهم، تهران: انتشارات دانشگاه علم و صنعت.
اشرف گنجویی، محمدعلی؛ سلطان­ زاده زرندی، محمد (1401). بررسی دگرگونی ­های فضایی خانه ­های تاریخی شهر کرمان دو گونه قاجار و پهلوی اول. باغ نظر، 19(111 )، 59-74. https://sid.ir/paper/1001810/fa
بانی مسعود، امیر (1388). معماری معاصر ایران، تهران: هنر معماری قرن، چاپ ششم.
بلالی اسکویی، آزیتا؛ دهقان، سمانه (1400). گونه‌شناسی کالبدی خانه‌های تاریخی ارومیه در دوره قاجار. معماری و شهرسازی آرمان‌شهر، 37، 14-1.
پاکزاد، جهانشاه (1390). مقالاتی در باب مفاهیم معماری و طراحی شهری. تهران: آرمان شهر.
پورمند، حسنعلی؛ ریخته­گران، محمدرضا (1385). حقیقت مکان و فضای معماری. دو فصلنامه مطالعات هنر اسلامی، 2(4)، 60-43.
پیوسته ­گر، یعقوب؛ حیدری، علی اکبر؛ اسلامی، مطهره (1396). بازشناسی اصول پنج­گانه استاد پیرنیا در معماری خانه های سنتی ایران و تحلیل آن با استناد به منابع اعتقادی اسلامی؛ مطالعه موردی: خانه­ های شهر یزد. مطالعات شهر ایرانی،27، 66-51.
تقوایی، ویدا (1386). نظام فضایی پنهان معماری ایرانی و ساختار آن. هنرهای زیبا،30، 52-43.
جمالی، سیرو؛، خندانی، نادیا (1399). مطالعه تطبیقی ساختار کالبدی خانه­ های سنتی دوره قاجار (نمونه موردی: تهران و تبریز). نشریه علمی تخصصی شباک، 6(4)، 154-143.
حائری مازندرانی، محمدرضا (1388). خانه، فرهنگ، طبیعت، تهران: انتشارات مرکز مطالعات و تحقیقات شهرسازی و معماری ایران.
حسینی، علی؛ فروتن، منوچهر؛ صالحی، سعید (1397). گونه­شناسی خانه ­های سنتی اراک. معماری و شهرسازی آرمان­شهر، 11(25 )، 27-44. https://sid.ir/paper/202487/fa
خاکپور، مژگان؛ انصاری، مجتبی؛ طاهرنیان، علی (1389). گونه­ شناسی خانه­های بافت قدیم شهر رشت. فصلنامه هنرهای زیبا، 2(41)،42-29.
رضوانی، علیرضا (1384). در جستجوی هویت شهری مشهد. تهران: وزارت مسکن و شهرسازی.
رمضان جماعت، مینا؛ نیستانی، جواد (1389). جلوه­های سنت و تجدد در فضاهای ورودی خانه­ های تهران دوره قاجار. نشریه هنرهای زیبا- معماری و شهرسازی، (44)2، 76-65.
سلطان­زاده، حسین؛ قاسمی­نیا، مازیار (1390). گونه­شناسی ساختار کالبدی-کارکردی معماری مسکونی استان گلستان. آرمان­شهر، 7(4)، 15-1.
سیدی، مهدی (1392) . نگاهی به جغرافیای تاریخی شهر مشهد. مشهد: مرکز پژوهش های شورای اسلامی شهر مشهد.
صفری­اصل، لیلا (۱۴۰۱) . بررسی الگوها و گونه‌شناسی کالبدی ایوان در خانه‌های تاریخی؛ مطالعه موردی: خانه‌های قاجار و پهلوی‌ اول شهر تبریز. مسکن و محیط روستا، ۴۱ (۱۷۷)، ۶۰-45.
طاهری­سرمد، فائزه؛ عینی­فر، علیرضا؛ شاهچراغی، آزاده (1398). مقایسه تطبیقی گونه ­شناسی سازمان فضایی و عناصر کالبدی دوره­ های قاجار و پهلوی خانه­ های سنتی شهر کرمانشاه. پژوهش­های باستان­شناسی ایران (نامه باستان­شناسی)، 9(23 )، 149-168. https://sid.ir/paper/402080/fa
علی­ الحسابی، مهران؛ برهانی داریان، فرناز (1386). مسکن انعطاف پذیر. مسکن و محیط روستا، 117، 20-35.
عینی ­فر، علیرضا (1382). الگویی برای تحلیل انعطاف­ پذیری در مسکن سنتی ایران. هنرهای زیبا، 13، 64-77.
غفاری، علی؛ بنایی ابرندآبادی، مریم (1390). خانه سالم چیست؟ مسکن و محیط روستا، 30(133)، 15-28.
https://sid.ir/paper/186118/fa
نقی­ زاده، محمد (1379). رابطه هویتِ سنت معماری ایران با مدرنیسم و نوگرایی. هنرهای زیبا، 7، 79- 91.
فرح­ بخش، مرتضی؛ حناچی، پیروز؛ غنایی، معصومه (1396). گونه­ شناسی خانه­های تاریخی بافت قدیم شهر مشهد، از اوایل قاجار تا اواخر پهلوی اول. دو فصلنامه مطالعات معماری ایران، 6(12)، 116-97.
قاسمی سیچانی، مریم؛ معماریان، غلامحسین (1389 ). گونه­ شناسی خانه دورۀ قاجار در اصفهان. هویت شهر، 5(7)، 94-87.
قلیچ­خانی، بهنام؛ اعتصام، ایرج؛ مختاباد امریی، سیدمصطفی (1392). تحلیل تحولات کالبدی خانه ­های گرگان در دوران قاجار. هویت شهر، 7(16)، 51-62. https://sid.ir/paper/154635/fa
کاراپتیان، کاراپت (1385). خانه های ارمنیان جلفای نو اصفهان. ترجمۀ مریم قاسمی سیچانی. تهران: فرهنگستان ‏هنر جمهوری اسلامی.
کرامتی، غزال (1390). مظاهر طبیعت، آواهای گمشده خانه ایرانی، ارائه­شده در هم­اندیشی در گفتگومندی در هنر ایرانی و چاپ­شده در مجموعه مقالات.
کیانی، مصطفی (1386). خانه­های امروز، خانه­های دیروز. مجله آبادی، 55، 4-5.
لیلیان، محمدرضا (1389). آسیب ­شناسی تبدیل خانه به مسکن، مسکن و محیط روستا. تهران: بنیاد مسکن انقلاب اسلامی.
لیلیان، محمدرضا؛ مهدوی­نژاد، محمد جواد (1393). تبیین معیارهای فرآیند معاصرسازی بناهای باارزش تاریخی فرهنگی در ایران نمونه موردی: بناهای با کارکرد قدیم مسکونی، پایان­ نامه دکتری تخصصی معماری، دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
محمودی، مرتضی (1388). گونه ­شناسی خانه­ های مشهد در اواخر دوره قاجار و پهلوی اول. رساله کارشناسی ارشد. دانشگاه شهید بهشتی تهران.
مسائلی، صدیقه (1388). نقشه پنهان به­ مثابه دستاوردهای دینی در مسکن سنتی کویری ایران. هنرهای زیبا، 37، 38-27.
معماریان، غلامحسین؛ طبرسا، محمدعلی (1392). گونه و گونه ­شناسی معماری. انجمن علمی معماری و شهرسازی ایران، 4(2)، 114-103. 
معماریان، غلامحسین (1387). آشنایی با معماری مسکونی ایرانی: گونه‌شناسی درونگرا، تهران: سروش دانش.
مهدوی‌نژاد، محمدجواد؛ شهری قره ­کوشن، شقایق (1393). معاصرسازی الگوی مسکن بومی تهران با کاربرد روش­های مقداری. هویت شهر، 20، 44 -31
مهدوی‌نژاد، محمدجواد؛ بمانیان، محمدرضا؛ قائمی، شهرزاد (1395). معاصرسازی ژنوم الگوی مسکن سنتی اصفهان با استفاده از الگوریتم­های تکاملی نمونه طراحی: فاز دو مجموعه مسکونی امین. پایان نامه کارشناسی ارشد. دانشکده هنر و معماری، دانشگاه تربیت مدرس، تهران.
میرسجادی سید امیر؛ هیرو، فرکیش (1395). بازشناسی الگوها و شناخت فاکتورهای کالبدی تاثیرگذار در بافت مسکونی سنتی نیشابور. پژوهش‌های معماری اسلامی،۴ (۴)، 90-72.
نوربرگ- شولتس، کریستیان (1384). مفهوم سکونت، به سوی معماری تمثیلی. ترجمه: محمود امیر یاراحمدی، تهران: انتشارات آگاه.
هدایت، اعظم؛ طبائیان, سیده مرضیه (1394). بررسی عناصر شکل ­دهنده و دلایل وجودی آنها در خانه­ های بافت تاریخی بوشهر. معماری اقلیم گرم و خشک، 3(3)، 35 -52.
 
References
Almusaed, A. (2011). Biophilic and bioclimatic architecture: Analytical therapy for the next generation of passive sustainable architecture. UK: Springer- Verlag.
Bahramifar, B., Gharehbashloo, E. & Hosseini, A. (2022). Environmentally responsive design in the vernacular architecture of mountainous regions. The case of Kang village, Iran. J Hous and the Built Environ. 37, 1283–1317. https://doi.org/10.1007/s10901-021-09880-7
Hillier, B. (2007). Space in the machine. Cambridge. Cambridge university press.
Rapoport, A. (2005). Culture, Architecture, and Design. Chicago: Locke science publishing company.
 
 

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار