بازنمایی هویت زن در ضرب‌المثل‌های «لکی»

جایگاه زن، در جامعه، اغلب به واسطه تصویری معرفی می‌شود که فرهنگ، مذهب، فعالیت‌های روزمره و باور‌های جامعه از آن ارایه می‌دهد. این افکار و عقاید در اشکال متفاوتی نمود پیدا می‌کنند و یکی از این نمود‌ها ادبیات شفاهی، به مثابه بخشی از فرهنگ عامه، است. ضرب‌المثل‌ها یکی از انواع ادبیات شفاهی هستند: « میراثی از آداب و رسوم، باور‌ها و عملکرد هر نسل که به نسل‌های بعد منتقل می‌شوند».
«لک‌ها مردمانی هستند که همچنان بسیاری از آداب و سنن گذشته را حفظ کرده و در میان کردها و لرها زندگی می‌کنند». آنها در یک ناحیه کوهستانی نسبتا بزرگ، محل اتصال چهار استان ایلام، کرمانشاه، لرستان و همدان زندگی می‌کنند. زبان لکی از زبان‌های شمال غربی ایران (شاخه‌ای از پارسی میانه) است و بیشتر واژه‌های آن در زبان اوستایی و پهلوی آمده‌اند (صفی‌زاده، 1392: 3). از سوی دیگر، زبان لکی سرشار از ضرب‌المثل و عبارت‌های کنایی است؛ این ویژگی باعث شده است که این هنر مردمی رواج بیشتری داشته باشد(همزه‌ای، 1396).
مسئله مقاله حاضر «بازنمایی» هویت زنان در ضرب‌المثل‌های لکی است. چگونگی بازنمایی هویت زنانه از آن جهت مهم است که همین تصویر تاریخی است که بخش عمده و پایه‌ای هویت، خلق و خوی رفتاری افراد را می‌سازد. ارائه تصویر مثبت یا منفی، در نحوه نگرش فرد به خود، جامعه و چگونگی مشاهده جهان تاثیر دارد. ما با شناخت هویتمان دنیای اجتماعی خود را درک می‌کنیم. هویت زنان و نگاه خود آنها و جامعه به هویت، در آینده جامعه نیز تأثیرگذار است؛ زیرا زنان در مقام یکی از کارگزاران اصلی جامعه‌پذیری فرزندان و نسل‌های آیندۀ جامعه، بر هویت فردی و جمعی نسل‌های آتی جامعه تأثیر می گذارند.
علاوه بر این ضرورت نظری، از نظر تاریخی، همگام با تغییرات اجتماعی دوره‌های اخیر، تغییراتی هم در وضعیت زنان قوم لک اتفاق افتاده است که باعث تغییر در افکار آنان شده است. به دلیل قدمت قوم لک و ریشه‌های عمیق سنت در این قوم، هنوز بسیاری از آداب و رسوم و افکار مرتبط با هستی زنان، به عنوان جنس دوم، هنوز از بین نرفته است و عدۀ زیادی از مردم طبق قواعد اجتماعی که از گذشتگان بر جای مانده است رفتار می‌کنند. این عدم همگامی بین انتظارات نسبت به زن سنتی و زن جدید باعث به وجود آمدن مسائل مختلفی در مورد زنان این قوم شده است. رفتارهایی که در برخورد با زنان و همچنین توقعاتی که از زنان در داخل جامعه وجود دارد، با افکار و عقاید آن‌ها همخوان نیست. این موضوع باعث آزردگی خاطر و سرخوردگی آنان و حتی در مواردی خودکشی آنان می شود. در مواردی نیز فشار محیط زندگی آن‌ها به حدی است که آنان سر تسلیم فرود می‌آورند. از این رو، پژوهش حاضر کوشیده است روایت شفاف‌تری از تصویر زن در سیمای فرهنگ لک ارائه کند.
ضرب‌المثل‌ها را می‌توان بازتاب تجربه فرهنگی و اندیشه‌های اجتماعی مردم دوران‌های گذشته تلقی کرد. براین اساس دیدیم که تصویر بازنمایی شده از زنان، در میان لک‌ها، دارای ابعاد مثبت و منفی است. می‌توان گفت زنان، در ضرب‌المثل‌های لکی در جایگاه‌های مختلف به صورت متفاوت بازنمایی شده‌اند. با این وصف، با توجه به فراوانی ضرب‌المثل‌های دارای بار منفی، کفه ترازو بیشتر به سوی تصویر منفی سنگینی می‌کند و از این مجرا، جامعه میل خود را به ترجیح مردان بر زنان نشان داده است. هرچند در بعضی موارد امتیازاتی به زنان داده شده است و گاهی مورد تکریم قرار گرفته‌اند اما همچنان می‌توان گفت که نحوی از انحا، در جایگاه جنس دوم قرار دارند. در حالت کلی زن موجود فرودست و جنس پست‌تر و از بسیاری از حقوق خود از جمله حق ارث، حق ازدواج و انتخاب همسر محروم است.
در پژوهش حاضر، نتایج ویژه‌ای نیز به دست آمده است از جمله اینکه یکی از تفاوت‌های مهم در بازنمایی هویت زنان لک در مقایسه با دیگران، تفاوت با دیدگاه کلی فمنیست‌ها در مورد زنان به عنوان یک ابزار جنسی است. در جامعه لک زبان، نگاه جنسی به زنان کمتر دیده می‌شود و بیشتر به زنان به عنوان یک ابزار و نیروی کار نگاه شده است. آنان نه در همه موارد اما تا حدی در انجام امور خود اراده دارند. از دیگر مولفه‌های بدست آمده در این بررسی، به ویژگی هویت دهندگی زنان به مردان است. در برخی از ضرب‌المثل‌ها زنان به عنوان یک دیگری در تقابل با مردان هویتشان شکل می‌گیرد. هویت زنان در این موارد تحت تاثیر نظام مردسالار تعیین و ساخته شده است. نظام مردسالاری به عنوان قدرت حاکم در جامعه لک عمل می‌کند و هویت زنان درون این نظام به صورت یک چرخه همواره بازتولید می‌شود. در نهایت زنان در قوم لک همیشه به صورت منفی بازنمایی نشده‌اند و در برخی از مؤلفه‌ها هم به صورت مثبت بازنمایی شده‌اند.
در ضرب‌المثل‌ها جایگاه زنان نسبت به همدیگر نیز متفاوت بازنمایی شده است. در این ضرب‌المثل‌ها سه گونه سنی، «دت، دا و دایا» شناسایی شده است. «دت» در زبان لکی به معنای دختر «دا» به معنای مادر و «دایا» به معنای مادر بزرگ است. اما در این گونه‌شناسی لزوماً هنگامی که از دت نام برده می‌شود منظور فقط دختران نیستند بلکه به زنان جوان نیز اطلاق می‌شود. دا منظور زنانی است که صاحب فرزند شده‌اند و جایگاه آنان در خانواده تثبیت شده است. و دایا به زنان از کار افتاده اطلاق می‌شود و نه لزوماً مادر بزرگ. آنان گاهی به عنوان مادر و حمایت کننده، گاهی همسر و تکیه گاه و گاهی به عنوان یک سربار هستند. دا نسبت به دو گروه سنی دیگر قدرت و نفوذ بیشتری را درون خانواده دارا است و گاهی به دلیل حفظ جایگاهش بسیار حسود و ناسازگار توصیف شده است. جایگاه و مقام زنان در خانواده همسر بستگی به جایگاه و مقام خانواده پدری آنان دارد هر چقدر خانواده پدری جایگاه بالاتری داشته باشند زنان و دخترانشان از شان و احترام بیشتری برخوردار هستند. دت و دا به هر دو صورت مثبت و منفی بازنمایی شده‌اند و پیر زن‌ یا دایا در ضرب‌المثل‌ها به شدت منفی توصیف شده است. بازنمایی آنان به صورت منفی می‌تواند به دلیل عدم توانایی آنان در ارائه خدمات باشد. آنان در این سن مهم‌ترین کارکرد توصیف شده برای زن لک که همان ابزار بودن است را از دست داده‌اند و به عنوان یک موجود اضافه و مزاحم بازنمایی شده‌اند. آنان در سنین پیری به عنوان موجودی بی‌درایت به تصویر کشیده شده‌اند. دا در بسیاری از امورات بخصوص امور مالی وابسته به مردان توصیف شده‌ است. بسیاری از خصوصیت‌های توصیف شده برای آن-ها کلیشه‌هایی هستند که در مورد زنان در همه‌ی فرهنگ‌ها وجود دارند و زنان لک نیز از خوردن این برچسب‌ها بی نصیب نبوده و هویت ‌آنان نیز با این خصلت‌ها بازنمایی شده است. از جمله این کلیشه‌ها خصلت حیله گر بودن زنان است. حیله-گری وی ویژگی بیان شده برای همه گروه‌های سنی در ضرب‌المثل‌های لکی است.
به رغم فراز و نشیب‌های روایت هویت زن در ادبیات شفاهی لکی، آنچه در کل، به عنوان روح کلی حاکم بر آن می‌توان درک کرد، تصویری و هویتی در مرتبه دوم است. با اینکه در مواردی، ویژگی‌های مثبت برای زن به زبان آمده و با اینکه هویتی سراسر منفی برای زن تصویر نشده است، اما در نهایت، در تحلیل گفتمان این ادبیات شفاهی، بازهم می‌توان دید که چگونه از جهات مختلف، هنوز هم برتری با مردان است و زنان، تنها در کنار مردان هویت می‌یابند. جهان ضرب‌المثل، جهانی عمدتاً مردانه است.