زنان در عصر پدرسالاری: روایت تاریخی از وضعیت اجتماعی و فرهنگی زنان در دورۀ قاجار

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 دکتری گروه جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی دانشگاه تهران، تهران، ایران

2 استاد گروه جامعه شناسی، دانشکده علوم اجتماعی، دانشگاه تهران، تهران، ایران.

https://doi.org/10.34785/J016.2021.812

چکیده

هدف این پژوهش، مطالعه وضعیت اجتماعی زنان در عصر قاجار است. یافته‌های این مطالعه نشان داد که تاریخ جامعه قاجار، روایت یک پدرسالاری تمام عیار است. زنان به‌مثابه یک طبقه اجتماعی، تحت سلطه کامل مردان قرار داشتند. اگرچه آنها نیمی از افراد جامعه را تشکیل می‌دادند ولی گویی در جامعه نبودند و از نظرها پنهان مانده بودند. زنان در خانه در پسِ پرده و در جامعه در پسِ روبنده بودند. نه چهر‌ه‌هایشان دیده و نه سخن‌ها و دردهایشان شنیده می‌شد. حتی نام‌شان بر زبان‌ها برده نمی‌شد. بردن نام زن و دیدن چهره او و هم‌کلام شدن با آنها، همه تابویی خطرناک و گناهی نابخشودنی بود. هر مردی در خیابان باید از آنها فاصله می‌گرفت. جنس دوم و پست‌تر از مردان محسوب می‌شدند. گرچه به ظاهر آزاد بودند اما در بند سلطه جنسیتی گرفتار مانده بودند. ابزار شهوت قلمداد می-شدند که دیدن‌شان می‌تواند شهری را به آشوب کشاند. به همین دلیل آنها را به کنج خانه‌ها رانده و به کار اطفای شهوت مردان گمارده بودند. خروج دختران از خانه برای تحصیل و آموزش را موجب گسترش فساد در جامعه می-دانستند. با همین منطق، مدرسه رفتن آنها را نیز ممنوع کرده بودند. اشتغال درآمدزا هم عرصه‌‌ای مردانه بود که زنان را به آن هیچ راهی نبود. لذا نه فرصتی برای تحصیل پیش‌ رویشان باز بود و نه امکان اشتغال برایشان هموار بود. هم در آموزش و فرهنگ، فرودست بودند و هم در اقتصاد، تهیدست. نه شغلی درآمدزا به آنها داده می‌شد و نه حق تحصیل به آنها اعطا می‌شد.

کلیدواژه‌ها

عنوان مقاله [English]

Women in the age of patriarchy: Historical analysis of the social and cultural situation of Iranian women in the Qajar period

نویسندگان [English]

  • Mohammad Hosein Sharifi Saei 1
  • taghi azadarmaki 2
1 PhD in Sociology, Faculty of Social Sciences, University of Tehran, Tehran, Iran.
2 Professor, Department of Sociology, Faculty of Social Sciences, University of Tehran, Tehran, Iran.
چکیده [English]

The purpose of this article is to study the social and cultural status of Iranian women in the Qajar era (1789-1925). This study has been done by historical method. The findings of this study indicate that Qajar society was a completely patriarchal society. Patriarchy had caused that women do not have equal opportunities with men. Women as a social class were completely dominated by men. In the street, in addition to the women's tent) chādor(, they also had to cover their faces. Therefore, their faces should not have been seen. This type of coverage was mandatory. Women did not have the right to choose their clothing. They were not allowed to talk to men on the street. Urban women were not allowed to work outside the home. They had no independent income. Also, girls did not have the right to education. Schooling was forbidden for girls. While the boys could go to school. As a result, women's cultural and economic capital was very low. By the end of the Qajar period, the literacy rate of Iranian women was less than 3%. These conditions made women lower position than men.

کلیدواژه‌ها [English]

  • Women's Studies
  • Gender Studies
  • Historical Sociology
  • Patriarchal Culture
  • Women's Education
  • Qajar Era

مراجع

آرشیو برخط «دنیای زنان در عصر قاجار» وابسته به دانشگاه هاروارد، خاطرات خدیجه افضل وزیری، از مجموعه «مه لقا ملاح»: سند شماره 59A14129، بهمن 1353. آدرس: http://www.qajarwomen.org
آرشیو برخط «دنیای زنان در عصر قاجار» وابسته به دانشگاه هاروارد، از مجموعه «مؤسسه مطالعات تاریخ معاصر ایران»: سند شماره 5A1261، 1328ق.
آبراهامیان، یرواند (1377). ایران بین دو انقلاب. ترجمه احمد گل­محمدی و محمدابراهیم فتاحی ولیلایی، تهران: نشر نی.
آفاری، ژانت (1377). انجمن­های نیمه سری زنان در نهضت مشروطه. ترجمه جواد یوسفیان، تهران: نشر کتابسرا.
آفاری، ژانت (1385). انقلاب مشروطه ایران؛ 1285 – 1290. ترجمه رضا رضایی، تهران: نشر بیستون.
اتحادیه، منصوره (1373). زن در جامعه قاجار؛ موقعیت اجتماعی زنان در آغاز قرن 14 ه.ق. نشریه کلک پژوهش، 55 و 56: 27 – 50.
اعتمادالسلطنه، محمدحسن خان (1367). مرآت البلدان. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
اورسل، ارنست (1382). سفرنامه قفقاز و ایران. ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران: پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی.
اولیویه، آنتوان (1371). سفرنامه اولیویه. ترجمه محمد طاهر میرزا، تهران: انتشارات اطلاعات.
بامداد، بدرالملوک (1348). زن ایرانی از انقلاب مشروطیت تا انقلاب سفید. تهران: ابن سینا.
بنجامین. ساموئل (1363). ایران و ایرانیان در عصر ناصرالدین شاه؛ خاطرات نخستین سفیر ایالات متحده آمریکا در ایران. ترجمه محمدحسین کردبچه، تهران: سازمان انتشارات جاویدان.
پولاک، ادوارد یاکوب (1368). سفرنامه پولاک؛ ایران و ایرانیان. ترجمه کیکاوس جهانداری، تهران: شرکت سهامی خوارزمی.
تاج­ السلطنه (1353). خاطرات تاج­السلطنه. به­ کوشش منصوره اتحادیه و سیروس سعدوندیان، تهران: نشر تاریخ ایران.
تفضلی، ابوالقاسم و معتضد، خسرو (1377). از فروغ ­السلطنه تا انیس الدوله؛ زنان حرمسرای ناصرالدین شاه. تهران: نشر گلریز.
جلایی­ پور، حمیدرضا (1391). لایه­ های جنبشی جامعه ایران؛ دو جنبش کلان و ده جنبش خرد اجتماعی. پژوهش­نامه علومبی سیاسی، 7 (4): 35 – 87.
دالمانی، هانری رنه (1378). از خراسان تا بختیاری. ترجمه غلامرضا سمیعی، تهران: نشر طاوس.
دروویل، گاسپار (1388). سفرنامه دروویل. ترجمه جواد محبی، تهران: نشر نیک فرجام.
دهخدا، علی اکبر (1362). مقالات دهخدا. (به کوشش دکتر سیدمحمد دبیر سیاقی)، تهران: نشر تیراژه.
دوگوبینو، کنت (1383). سه سال در آسیا؛ سفرنامه کنت دوگوبینو. ترجمه عبدالرضا هوشنگ مهدوی، تهران: نشر قطره.
دیولافوا، مادام ژان (1371). ایران، کلده و شوش. ترجمه علی محمد فره­وشی، تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
ساناساریان، الیز (1384). جنبش حقوق زنان در ایران، طغیان، افول و سرکوب از ۱۲۸۰ تا انقلاب ۵۷. ترجمه نوشین احمدی خراسانی، تهران: نشر اختران.
سرنا، مادام کارلا (1362). آدم­ها و آیین­ها در ایران؛ سفرنامه مادام کارلا سرنا. ترجمه علی اصغر سعیدی، تهران: نشر زوار.
شمیم، علی اصغر (1387). ایران در دوره سلطنت قاجار. تهران: انتشارات بهزاد. 
شیل، لیدی مری (1368). خاطرات لیدی شیل. ترجمه حسین ابوترابیان، تهران: نشر نو.
صادقی، فاطمه (1390). زنان، قدرت و مقاومت در ایران پس از انقلاب. لندن: نشر زنان و قوانین در جوامع مسلمان. 
فوران، جان (1382). مقاومت شکننده؛ تاریخ تحولات اجتماعی ایران. ترجمه احمد تدین، تهران: انتشارات رسا. 
فووریه، ژوآنس (1385). سه سال در دربار ایران؛ خاطرات دکتر فووریه پزشک ویژه ناصرالدین شاه قاجار. ترجمه عباس اقبال آشتیانی، تهران: نشر علم.
قویمی، فخری (1352). کارنامه زنان مشهور ایران از قبل از اسلام تا عصر حاضر. تهران: وزارت آموزش و پرورش.
کازاما، آکی ئو (1380). سفرنامه کازاما؛ نخستین وزیرمختار ژاپن در ایران. ترجمه دکتر هاشم رجب­زاده، تهران: انجمن آثار و مفاخر دانشگاهی.
کسروی، احمد (1324). خواهران و دختران ما، تهران: چاپخانه تابان.
کسروی، احمد (1363). تاریخ مشروطه ایران. تهران: انتشارات امیرکبیر.
کولیور رایس، کلارا (1383). زنان ایرانی و راه و رسم زندگی آنان. ترجمه اسدالله آزاد، تهران: نشر کتابدار.
محبوبی اردکانی، حسین (1357). تاریخ موسسات تمدنی جدید در ایران. تهران: انتشارات دانشگاه تهران.
مستوفی، عبدالله (1343). شرح زندگانی من یا ت‍اری‍خ‌ اج‍ت‍م‍اع‍ی‌ و اداری‌ دوره‌ ق‍اج‍اری‍ه‌. تهران: انتشارات زوار.
م‍لاح‌، ن‍رج‍س‌ م‍ه‍ران‍گ‍ی‍ز (1385). از زن‍ان‌ پ‍ی‍ش‍گ‍ام‌ ای‍ران‍ی‌ اف‍ض‍ل‌ وزی‍ری‌ دخ‍ت‍ر ب‍ی‌ ب‍ی‌ اس‍ت‍رآب‍ادی‌. تهران: نشر و پژوهش شیرازه.
ملک ­زاده، مهدی (1383). تاریخ انقلاب مشروطیت. تهران: انتشارات سخن.
ملکم، جان (1379). تاریخ کامل ایران. ترجمه میرزا اسماعیل حیرت، تهران: نشر افسون.
ناهید. عبدالحسین (1360). زنان ایران در جنبش مشروطه. تبریز: نشر احیا. 
نشریه (روزنامه) مجلس (1285). 6.
نشریه تمدن (1325ق). 12.
نشریه جهان زنان (1300). 3 و 5.
نشریه زبان زنان (1298). 12.
نشریه شکوفه (1334ق). 11.
نشریه نامه بانوان (1299). 5.
نشریه نسوان وطن­خواه ایران (1302). 3.
هولستر، ارنست (1355). ایران در یکصد و سیزده سال پیش. ترجمه محمد عاصمی، تهران: مرکز.

یغمایی، اقبال (1348). مدرسه دارالفنون. یغما، 22 (4): 220 – 223.
Barrett, M. (1980). Women’s Oppression Today: Problems in Marxist Feminist Analysis. Thetford: Thetford Press.
Bayat, A. (2010). Life as Politics: How Ordinary People Change the Middle East, Stanford: Stanford University Press.
Meade, T. A. & Wiesner-Hanks. M. (2004). A Companion to Gender History, Wiley-Blackwell.
Millett, K. (1969). Sexual Politics. New York: Avon.
Santayana, G. (2011). The Life of Reason: Introduction and Reason in Common Sense, The MIT Press.
Smith, M. D. (1990). Patriarchal Ideology and Wife Beatings: A Test of a Feminist Hypothesis. Violence and Victims, 5 (4): 257–73.

فایل ها

هم رسانی

ارجاع به این مقاله

آمار