سنخ شناسی مفهوم هویّت - طبقه در سنّت تذکره نویسی عرفانی (طبقات الصوفیه و تذکره‌الاولیاء)

نوع مقاله : مقاله پژوهشی

نویسندگان

1 استاد زبان و ادبیات فارسی، دانشکده زبان و ادبیات، دانشگاه کردستان، سنندج، ایران

2 دانشجوی دکتری زبان و ادبیات فارسی ، دانشکده زبان و ادبیات،دانشگاه کردستان، سنندج، ایران

doi.org/10.34785/J016.2022.045

چکیده

تذکره نویسی عرفانی شکلی از نوشتار عرفانی است که از منظر روایی با دو وجه گزاره‌ای-توضیحی و داستانی و از منظر گفتمانی با الگو‌سازی و مشروعیت‌بخشی به سوژه‌های عرفانی حکایت‌هایی را درباره آنها سامان داده است. به رغم اشتراک در گونه ادبی یا پیروی از سنت روایی مشترک، برساخت روایی و گفتمانی تذکره‌ها‌ بنا به تلقی ویژۀ مولف-راویان از مفهوم هویت-طبقه متفاوت است. در این نوشتار تلقی مولف-راویان دو تذکرۀ جمعی عرفانی، طبقات‌الصوفیه انصاری و تذکره ‌الاولیای عطار از مفهوم هویت-طبقه و پشتوانه‌های معرفتی و ایدئولوژیک سامان‌دهندۀ آنها دلالت‌یابی و تفسیر شده است. نتیجه نشان می‌دهد که مولف-راوی طبقات‌الصوفیه به پیروی از سنت گردآوری حدیث و تاکید بر واقعیت صلب در تبیین هویت-طبقۀ سوژه-ها بیشتر بر عناصر از پیش‌تثبیت‌شدۀ هویت آنها تکیه کرده و غالباً از تبیین سبک زندگی مبتنی بر سلیقه و مصرف طفره رفته است. افزون بر این در تداوم روایی متن، بخش قابل ملاحظه‌ای از فضای متنی را به تبیین مفاهیم عرفانی یا مناجات اختصاص می‌دهد. در مقابل مولف-راوی تذکره‌الاولیاء به دلیل گرایش به عرفان عاشقانه و بی‌پروا و نیز دلبستگی به جنون‌برساخته با گشودگی تمام، وجوهی از عناصر برسازندۀ سلیقه و مصرف سوژه‌ها همچون سخن‌گفتن، تغذیه، پوشاک، عبادات و مناسک، تعلقات و دارایی‌ها را بازنمایی می‌کند. با این وصف تلقی انصاری از مفهوم هویت-طبقۀ همسو با سنت قدیمیِ امتناع از بازنمایی فرد و بدن وی، فروبسته بوده و بازنمایی سوژه‌ها در خدمت تبیین مفاهیم عرفانی است، در حالیکه نوشتار عطار با بسط سنَت تذکره‌نویسی در خدمت تیپ‌سازی عرفان عاشقانه است، کنشی که قلندرانه اغلب وجوه زندگی روزمره سوژه ها را افشا می کند. 

کلیدواژه‌ها


عنوان مقاله [English]

Typology of the concept of identity - class in mystical biographies (Tabaqat Al- soufiye, Tazkirat Al-Awliya)

نویسندگان [English]

  • parsa yaghoobi janbeh saraei 1
  • Aynaz Bardipour 2
1 Professor of Persian Language and Literature, Faculty of Language and Literature,, Kurdistan University, Sanandaj, Iran
2 PhD Student of Persian Language and Literature, Faculty of Language and Literature,, Kurdistan University, Sanandaj. Iran
چکیده [English]

Mystical biography is a form of mystical writing that has organized narratives about mystical subjects from the narrative point of view with two propositional-explanatory and narrative aspects and from the discourse point of view by modeling and legitimizing mystical subjects. Of course, in spite of sharing in the literary genre or following the common narrative tradition, the construction of the narrative and discourse of the memoirs differs from the concept of identity-class according to the author-narrators' special perception. In this article, the authors-narrators of the two mystical collective biography, the classes of Ansari Sufism and the biography of Attar's saints, are defined and interpreted from the concept of identity-class and the epistemological and ideological underpinnings that organize them. The result shows that the author-narrator of the Sufi classes, following the tradition of collecting hadith and emphasizing the rigid reality in explaining the identity-class of the subjects of his representation, relied more on the pre-established elements of their identity, it has largely avoided explaining a lifestyle based on taste and consumption. In addition, in the continuity of the text, it devotes a considerable part of the textual space to the explanation of mystical concepts or prayers. In contrast to the author-narrator of Tazkereh al-Awliya, according to the tendency to romantic and reckless mysticism, attachment to madness is made with full openness, aspects of the elements that make up taste and consumption of subjects such as speech, nutrition, clothing, worship and rituals, represents relationships and assets.  

کلیدواژه‌ها [English]

  • Mystical biographies
  • Tabaqat Al- soufiye
  • Tazkirat Al-Awliya
  • Identity
  • Class
آلتوسر، لویی. (1395). ایدئولوژی و ساز و برگ­های ایدئولوژیک دولت. ترجمۀ روزبه صدرآرا. تهران: چشمه.
انصاری، خواجه عبدالله. (1362). طبقات‌الصوفیه، تهران: انتشارات فروغی
اُلین رایت، اریک و دیگران. (1395). رویکردهایی به تحلیل طبقاتی، ترجمۀ یوسف صفاری، تهران: لاهیتا.
بودریار، ژان. (1397)، نظام اشیاء، ترجمۀ پیروز ایزدی، تهران: نشر ثالث.
بوردیو، پی­یر. (1395)، تمایز: نقد اجتماعی قضاوت­های ذوقی، ترجمۀ حسن چاووشیان، تهران: نشر ثالث.
پاترسون، مارک. (1398). مصرف و زندگی روزمره. ترجمۀ جمال محمدی و نرگس ایمانی­مرنی. تهران: نی.
جنکینز، ریچارد. (1394). هویت اجتماعی، ترجمۀ تورج یاراحمدی، تهران: پردیس دانش.
دانشور، حکیمه؛ تقوق، محمد و صالحی­نیا، مریم.  (1395). بررسی تطبیقی ابعاد شخصیت ذوالنون در سه تذکره (طبقات­الصوفیه، تذکره­الاولیا و نفحات­الانس)، ادبیات عرفانی دانشگاه الزهرا، 8 (15): 93- 124.
رابینسون، چیس اف. (1392). تاریخ­نگاری اسلامی، ترجمۀ محسن الویری، تهران: سمت.
روزنتال، فرانتس. (1365). تاریخ تاریخ‌نگاری در اسلام، ترجمۀ اسدالله آزاد، مؤسسه انتشارات آستان قدس رضوی، مشهد.
ریمون-کنان، شلومیت. (1387). روایت داستانی: بوطیقای معاصر، ترجمۀ ابوالفضل حری، تهران: نیلوفر.
صفری فروشانی، نعمت‌الله. (1379). فصلی در تاریخ‌نگاری اسلامی؛ طبقات، تاریخ اسلام، 4: 32- 71.
عبداللهیان، حمید. (1390). خوراک، پوشاک، مسکن در قرن ششم و هفتم خورشیدی با استفاده از تحلیل متن کتاب تذکره­الاولیا عطار نیشابوری. نشریه نامه انسان­شناسی،  13: 71- 93.
عطار نیشابوری و فریدالدّین محمد. (1396). تذکره­الاولیاء. تصحیح محمد استعلامی. تهران: زوّار.
لوبرتون، داوید. (1396). جامعه­ شناسی بدن، ترجمۀ ناصر فکوهی، تهران: نشرثالث.
لینت­وِلت، ژپ. (1390). رساله­ای در باب گونه ­شناسی روایت: نقطۀ دید، ترجمۀ علی عباسی و نصرت حجازی، تهران: علمی و فرهنگی.
کاریگان، پیتر. (1397). جامعه شناسی مصرف، ترجمه سعید صدرالاشرافی، تهران: نشر گل آذین.
کرون، پاتریشیا. (1395). جامعه­ های ماقبل صنعتی: کالبدشکافی جهان پیشامدرن. ترجمۀ مسعود جعفری. تهران: ماهی.
لاج، دیوید. (1391). هنر داستان‌نویسی (با نمونه‌هایی از متن‌های کلاسیک و مدرن)، ترجمۀ رضا رضایی، تهران: نی.
لیندولم، چارلز. (1393). فرهنگ و هویت: تاریخ، نظریه و کاربرد انسان شناسی روانشناختی، ترجمۀ محسن ثلاثی، تهران: نشر ثالث.
موتنر، گرلینده. (1397). گفتمان و مدیریت از دریچه تحلیل گفتمان انتقادی، ترجمۀ روح الله عطایی، قم: نشر لوگوس.
نزهت، بهمن و حسینایی، یحیی. (1397). روش­شناسی زندگی­نامه ­نویسی در ادبیات عرفانی (مطالعه موردی: تذکره­الولیاء عطار نیشابوری)، نقد و نظریه ادبی، 3 (2): 143- 166.
یعقوبی جنبه­سرایی، پارسا و آی­ناز بردی­پور. (1397). بازنمایی طبقات عرفا در تذکره­الاولیاء: ریاضت به مثابۀ سلیقه و مصرف، کهن­نامه ادب پارسی، پژوهشگاه علوم انسانی و مطالعات فرهنگی، 9 (2): 165- 195.
یعقوبی جنبه ­سرایی، پارسا و رحیمی، منصور. (1397). برساخت گفتمانیِ پیرنگ در گزارش­های تذکره­ای عرفانی: روایت­های حلاج، فصلنامه نقد ادبی، 11 (42): 85- 112.